بحران ملی آلودگی منابع آب و سیاستهای دولت برای مقابله با بحران
مقدمه
مسألهی آلودگی یکی از مهمترین و حادترین مسائل ناشی از تمدن انسانی در جهان امروز به شمار
میرود؛ چرا که از اعماق چند هزار متری زمین گرفته تا معادن، آبهای تحت
الارضی، بیوسفر، تروپوسفر و حتی در داخل هواپیماهای بلند پرواز و جو خارجی
زمین، چرخه و سیستم حیات را مورد تهدید قرار دادهاست. مولکول آلایندهای
که امروزه از کارخانه یا منبع آلوده کنندهی دیگری مثلاَ در اروپا، وارد
محیط میشود، اگر تجزیه نشود یا تغییر شکل ندهد، احتمالاَ بعد از چندی
میتواند در
ریهی انسانهایی که در قلب جنگلهای آفریقا یا دشتهای وسیع آسیا زندگی میکنند وارد شود.
آلودگی
برای افراد مختلف مفهوم و معنی متفاوتی دارد. مردم معمولی ممکن است تحریک
چشم ناشی از یک گاز یا آبآلوده را آلودگی به حساب آورند. برای کشاورزی که
یک عامل به گیاهان یا حیواناتش آسیب میرساند آلودگی محسوب میشود؛ اما
هرگاه بخواهیم تعریف جامع و کلی و در عین حال ساده و همه فهمی برای آلودگی
محیط زیست در نظر بگیریم چنین میتوان گفت که آلودگی محیط عبارت است از
«وجود یک یا چند مادهی آلوده کنند در محیط زیست به مقدار و مدتی که کیفیت
یا چرخهی طبیعی را بهطوری که مضر به حال انسان یا حیوان، گیاه و یا آثار و
ابنیه باشد، تغییر دهد. به بیان سادهتر هرگاه ماده یا موادی بیگانه با
غلظتی خاص وارد عناصر محیطی شوند و تعادل طبیعی آنها را بر هم بزنند صحبت
از آلودگی میشود.»
اینکه
جهان کنونی با بحران محیط زیست روبهرو است، مسئلهی تازهای نیست که اینجا
از آن صحبت شود. کتابها و مقالههای بسیاری روزانه در سراسر جهان منتشر
میشود که هشدار دهندهی این مسئله است. در کشور ما هم تا کنون کتابهای
زیادی منتشر شده، مقالههای زیادی منتشر شده و روزنامهها و نشریات بارها و
بارها به این نکتهی مهم پرداختهاند که تکرار آن اینجا ضرورتی ندارد و از
موضوع بحث دور است. چیزی که حائز اهمیت است و کارشناسی تخصصی میطلبد این
است که به طور ویژه در ایران برای مقابله با این آلودگیها چه اقداماتی شده
است؟ سازمانهای متولی محیط زیست تا
چه اندازه توانستهاند در این
راستا موفق عمل کنند و باری از آلودگی روزافزون محیط زیست ایران را
بردارند؟ آن هم در کشوری که با بحران محیط زیست روبهرو است و این را همه
میدانند؛ حتی عموم مردم، هرچندکه این مطلب را ابتدایی درک کرده باشند؛ چه
اینکه مردم ایران هر روز شاهد آلودگیهای بسیاری هستند؛ از آلودگی هوای
شهرها گرفته تا طعم بد آبی که استفاده میشود. طراوت جنگلها و رودخانهها و
دریاهای زیبای ایران از بین رفته و مردم به طور فزایندهای با این بحران
روبهرو هستند و شاید وقت آن رسیده باسشد که صراحتاٌ اعلام شود اگر فکری به
حال این معضل نشود آلودگی همچون یک بمب ساعتی عمل میکند و بالاخره روزی
منفجر میشود و آنگاه تمام سازمانهایی که خود را مدافع این مهم میدانند
باید پاسخگو باشند.
نمیتوان
گفت که کدام آلودگی بیشتر است و کدام خطرناکتر؛ اما بیایید فرض کنیم که
مثلاً آلودگی هوا را با رفتن به مناطق غیر آلوده و حتی خیلی سادهتر با زدن
یک ماسک حل کنیم(کلاه بزرگی که شاید خود مردم سر خود گذاشتهاند)، آلودگی
آب را چه می کنیم؟
فراموش
نکنیم که آب یک منبع محدود دارد و تجدید آن سالهای سال طول میکشد. در جهان
کنونی که تفکر غلط لازمهی پیشرفت بیشتر به ازای مصرف بیشتر منابع، روند
رو به رشدی دارد، وقتی ما به سادگی شیر آب منزل خود را باز میکنیم و آب
سرد و گوارا مینوشیم، تصور اینکه این مایهی حیات روزی تمام شود سخت است،
اما به راستی اینگونه است.
بحران
آلودگی آب در ایران بسیار جدیتر از چیزی است که رسانهها بیان میکنند و
بیگمان این وظیفهی دولت است که با این مشکل روبهرو شود و آن را حل کند؛
اما دولت ایران چه کرده است؟ این تحقیق با عنایت به این موضوع و ضرورت آن
اقدامات دولت رابرای حل بحران آلودگی آب ایران مورد بررسی قرار داده است و
با نگاهی اجمالی به فعالیتهای دولت در راستا، بحران آلودگی آب در ایران و
سیاستهای دولت برای رفع آلودگی پرداخته است.
بخش اول: درآمدی بر آلودگی آب
1. آلایندههای آب و تأثیرات آنها بر حیات انسان
از نظر
مقدار و حجم، 2/97 درصد از آبهای موجود در سیارهی زمین در اقیانوسها و
دریاها انباشته شدهاست. حجم آبهای شیرین در جهان بسیار کم و فقط 8/2 درصد
کل آبهاست. از این میزان نیز، مقدار زیادی به شکل یخ در یخچالهای قطبی و
کوهستانی(15/2 درصد) و آبهای زیرزمینی
(62/0 درصد) قرار دارد و تنها
0001/0 درصد از کل حجم آبهای جهان در دسترس انسان است. این میزان نیز با
توجه به عوامل بسیاری در معرض آلودگی قرار دارند.
بسیار حائز اهمیت است و لازم است چگونگی آلودگی آب از جنبههای مختلف مورد بررسی قرار گیرد:
الف- مقایسه آلودگی و پاکیزگی آب:
آلودگی،
انحراف از پاکیزگی است. وقتی موضوع آلودگی محیط زیست مطرح میشود، بیش از
آنکه منظورمان انحراف از یک حالت پاکیزه باشد، منظور انحراف از یک حالت
معمولی است. این ماده که به طور وسیعی در همه جا گسترده، حلالی خوب و
بهطور طبیعی هرگز به صورت کاملا خالص یافت نمیشود. حتی در غیرآلودهترین
نواحی جغرافیایی،آب باران شامل گازهای n2,co2,o2 محلول در آن است و همچنین
گرد و غبار یا ذرات معلق در اتمسفر به صورت تعلیق در آب حل میشوند.
آب چشمهها و آبهای طبیعی سطحی معمولاً شامل ترکیبات حل شده از فلزاتی نظیر Fe,Cd,Mg,Mn میباشند.
آب سخت
شامل مقدار قابل توجهی از ترکیبات فلزات مربوط است. حتی آبهای نوشیدنی هم
از نظر شیمیایی خالص نیستند. با وجودی که ذرات جامد معلق از بین برده شده و
باکتریهای مضر نابود شدهاند اما خیلی از مواد در محلول باقی ماندهاند.
در واقع آب به صورت کاملاً خالص برای نوشیدن مطبوع نیست بلکه ناخالصیها
طعم آب را مشخص مینمایند.
لفظ
خالص، به معنی حالتی از آب است که هیچ مادهای با غلظت کافی برای آن که از
مورد استفاده قرار گرفتن آب برای منظورهای طبیعی جلوگیری کند، وجود نداشته
باشد.
استفاده طبیعی از آب عبارتند از:
1- زیبایی و تفریحی
2- ذخیرهی آب مصرفی عمومی مردم
3- محیط زیست آبی جانوران (ماهیها)
4- کشاورزی
5- صنعت
هرماده و
جسمی که مانع استفادهی طبیعی از آب شود، به عنوان آلوده کنندهی آب تلقی
میشود. مسئلهی آلودگی آب به صور مختلف و پیچیدهای ایجاد میشود، زیرا
استفادهی طبیعی از آب گوناگون است.آبی که برای بعضی استفادههای خاص مناسب
است نباید آلوده باشد.
ب- وسعت آلودگی آب:
انجمن
حفاظت محیط زیست ایالات متحدهی آمریکا برآورد کرده که تقریباً یک سوم
جریان آب جهان به طورمشخص آلوده و اصل حفظ کیفیت آب بر هم زده شدهاست. در
این برآورد آلودگی
بهعنوان یک زیان مطرح شده که بر خواص شیمیایی و فیزیکی آب لطمه وارد میکند.
ج- طبقه بندی آلوده کنندههای آب
نشانههای
آلودگی آب حتی با سطحیترین توجه مشخص میشوند. برای مثال نوشیدن آب طعم
بد میدهد؛ تودههای علف های هرز آبی در حجم زیادی از آب رشد میکنند و آب
کنار دریاها، اقیانوسها، رودخانهها و دریاچهها بوی ناخوشایندی منتشر
میسازند. منشأ این مشکلات باید به منابع و انواع بسیاری از آلودهکنندهها
نسبت داده شود. آلودهکنندههای آب به 9 دسته طبقهبندی شدهاند:
1- زباله های متقاضی اکسیژن
2- عوامل بیماریزا
3- مواد غذایی گیاهی
4- ترکیبات آلی سنتز شده (مصنوعی)
5- نفت
6- مواد شیمیایی معدنی و کانیها
7- رسوبات
8- مواد رادیو اکتیو (پرتوزا)
9- گرما
1- زباله های متقاضی اکسیژن (اکسیژن خواه):
اکسیژن
حل شده در هر نوع آبی لازمهی زندگی برای اجتماع گیاهی و حیوانی میباشد و
بقاء آنها بستگی به توانایی آب در نگهداری کمترین غلظت معین از این ماده
حیاتی دارد.
آب زمانی به عنوان آلودهشده طبقهبندی میشود که غلظت Do
(غلظت اکسیژن محلول) به زیر سطح مورد نیاز برای بقاء زیست طبیعی در آن
بیاید.آلودهکنندههایی مانند فاضلاب تصفیه نشدهی شهری، مواد خارج شده از
انبارها و فرایند پس ماندههای غذایی میتوانند از این گونه مواد باشند که
غلظت اکسیژن را در آب کاهش دهند. سهم حیوانات اهلی در تولید زبالههای
متقاضی اکسیژن به اندازهی 9/1 بیلیون نفر است.
2- عوامل بیماری زا:
آب دارای
پتانسیل حمل موجودات ریز بیماریزا که سلامتی و زندگی را به خطر
میاندازند است. میکروبهای بیماریزا متناوباً در سراسر آب منتقل میشوند و
میتوانند باعث عفونت در ناحیهی روده (تیفوئید، اسهال خونی، پاراتیفوئید،
وبا) شوند و مسئولیت ایجاد بیماری فلج اطفال و یرقان را بر عهده دارند. از
لحاظ تاریخی اولین دلیل برای کنترل آلودگی آبها، جلوگیری از بیماریهایی
است که مولد آنها در آب وجود دارد. عوامل ایجادکننده بیماری را نمیتوان
کنترل و سلامت کامل را تأمین کرد. روزانه بیلیونها از این موجودات توسط
افراد دفع میشود. این ساکنین مدفوع انسان یک محیط زیست را با این شرایط در
آبهای طبیعی پیدا نمیکنند تا تولید مثل کنند و به سرعت از بین میروند.
اهم بیماریهایی که توسط آبهای آلوده به انسان سرایت می کنند شامل:
الف: بیماری انگلی (لیپتوسپیرا ایکترو هموراژه) که به تب یاویل معروف شده است.
ب:
کرمها، تخم کرمهایی مانند اسکاریس، تریکوسفال (کرم شلاقی) و کرم قلابدار
ممکن است ازطریق خاک و آب آلوده به آنها وارد بدن انسان شود و ایجاد بیماری
نماید.
ج: بیماری وبا
د: بیماریهای ویروسی (آب در انتقال دو نوع ویروس پولیویروس و هپاتیت عفونی نقش موثری ایفا میکند).
3- مواد غذایی گیاهی:
مواد
غذایی عامل محدودکنندهی مهمی در رشد همهی گیاهان است. در کنار عوامل دیگر
سرعت و فراوانی رشد گیاهان متناسب با مقدار مادهی غذایی در دسترس است.
مشخص شده که پانزده تا بیست عنصر برای رشد گیاهان سبز مورد نیاز است. بیش
از 70 درصد از ترکیبات فسفره در فاضلابها در اثر استفاده از شویندههای
خانگی ایجاد میشود و باید اقدام کنترل کنندهای روی این مسئله انجام گیرد.
4- ترکیبات آلی سنتز شده:
تولید
ترکیبات آلی شیمیایی بعد از جنگ جهانی دوم در دنیا به میزان قابل توجهی
افزایش یافت. ترکیبات موجود شامل مواد سوختنی، پلاستیکها، نرم کنندهها،
فیبرها، الاستومرها، حلالها، شویندهها، رنگها، مواد ضد آفت، افزودنیهای
غذایی و داروها میباشند که از بین آنها شویندهها و مواد آفتکش از اهمیت
ویژهای برخوردارند. از آنجایی که استفاده از این ترکیبات شیمیایی به سرعت
در حال توسعه است، عوامل مشخص نظیر انتشار، نابودی و میزان خطر باید مورد
بررسی قرار گیرد.
5- نفت:
در سال
1859 اولین چاه نفت با استخراج موفقیتآمیز در پنسیلوانیا بهرهبرداری شد.
در حال حاضر سالانه بیش از چند بیلیون بشکه نفت خام در دنیا مورد
بهرهبرداری قرار می گیرد. تولید، توزیع و استفادهی سالانه از یک چنین
مقدار زیادی نفت باعث ایجاد پیامدهای محیطی میشود.
6- مواد شیمیایی معدنی و کانیها:
این گروه
از آلودهکنندههای آب شامل نمکهای معدنی و اسیدهای معدنی و ترکیبات فلزی
است. حضور این آلودهکنندهها در آب سه نتیجهی عمومی شامل اسیدیته، شوری و
سمی بودن آب را فراهم میآورد.
خاصیت اسیدی (اسید یته): با اهمیتترین منابع برای افزایش دادن اسیدیته شامل زهکشی معادن و باران اسیدی است.
شوری:
شوری آب مشاهدهی غیر معمولی نمیباشد بلکه حدود 97 درصد از کل آبهای جهان
در اقیانوسها و دریاها به صورت آب نمک هستند و 3 درصد باقیمانده آب شیرین
نامیده میشود.
سمیت:
خاصیت سمی تعدادی از ترکیبات معدنی خصوصاً عناصر سنگین فلزی سالها شناخته
شده است. تعدادی از این ترکیبات که خواص مطلوبی دارند، مرتباً تولید
میشوند. احتیاط لازم، ضامن امنیت اشخاصی است که در امر تولید درگیرند.
سمیترین این مواد در محیط زیست، شامل مواد حاوی جیوه، سرب، کادمیوم، کروم و
نیکل میباشند. این فلزات در بدن موجودات زنده جمع و به مدت زمان طولانی
باقی میمانند و به عنوان مجموعهی سم عمل مینمایند.
7- رسوبات:
رسوبات
یکی از انواع آلودگیها که به طور طبیعی در فرآیندهای فرسایشی به وجود می
آیند. رسوبات در اثر این فرآیندها موجب آلودگی گستردهی آبهای سطحی
میشوند. تاثیرات زیان آور رسوبات در آب عبارتند از:
الف:کانالهای چشمهها، بنادر و مخازن پر میشوند. کانالها سرریز شده و عمق آنها تغییر می کند و عمر مفید مخازن آب کم میشود.
ب:
جانوران آبزی رانابود میکند. رسوبات ته نشین شده تعداد ماهیها و جانوران
صدفدار را کاهش میدهد و زیستگاههای آنها را میپوشاند.
ج: نفوذ نور به درون آب را کاهش میدهد.کاهش نفوذ نور خورشید به داخل آب موجب کاهش فرآیند فتوسنتز توسط گیاهان میشود.
د: آب را تیره میکند. این موجب افزایش هزینهی لازم برای تصفیهی آب میشود.
8- مواد رادیو اکتیو ( پرتوزا)
بعضی از عناصر دارای هسته بسیار ناپایدارند که خود به خود به اجزاء کوچکتر تجزیه میشوند و انرژی تابشی زیادی تولید میکنند.
تشعشع این فرایندهای تجزیهای، مواد رادیواکتیو بسیار خطرناک و حتی مرگآور است.
خطرناکترین هستههای رادیواکتیو، هستههای رادیواکتیو با نیمه عمر متوسط
هستند. عناصر رادیو اکتیو (پرتوزا) در هنگام تجزیهی هستههای خود،
اشعههای آلفا، بتا پخش پوزیترون نوترون و اشعه گاما ساطع مینمایند.
9- گرما
گرما
معمولا از نظر بیشتر مردم، یک آلوده کننده و حداقل به عنوان یک عامل فاسد
کنندهی شیمیایی نیست،گرچه افزایش دمای آب بدن سبب تأیرات زیانباری به
بزرگی بسیاری آلوده کنندهای شیمیایی میود. رعت هر واکنش شیمیایی، شامل
تنفس آبزیان و اکسایش تقریبا با افزایش دما به ازاء هر 10درجهی سانتیگراد
دو برابر میشود. در آبهای آلوده شدهی حرارتی، ماهیها به علت افزایش سرعت
تنفس به اکسیژن بیشتری نیاز دارند. تهدید بیشتر به زندگی آبزیان از طریق
کلرینه کردن آبهای سرد برای استفاده میباشد. این کار برای جلوگیری از رشد
باکتریها انجام میشود. کلر به روی موجودات زندهی محیط تاثیر میگذارد.
کلر، موجودات زندهی میکروسکوپی را که بعضی از زنجیرههای غذایی اهمیت
دارند از بین میبرد.
2. آلودگی آب، فراتر از یک مسئلهی ساده
آبی که
دارای عوامل بیماریزای عفونی یا انگلی، مواد شیمیایی سمی، ضایعات و فاضلاب
خانگی و صنعتی باشد را آب آلوده گویند. آلودگی آب از فعالیتهای انسانی،
نشأت میگیرد.
الف) گندآب که عوامل زندهی بیماریزا و مواد آلی تجزیهپذیر را در بردارد.
ب) مواد زائد تجاری و صنعتی در بردارندهی عوامل سمی از نمکهای فلزی یا مواد شیمیایی پیچیدهی مصنوعی.
ج) آلایندههای کشاورزی نظیر کودها و آفتکشها.
د) آلایندههای فیزیکی مانند گرما (آلودگی حرارتی) و مواد پرتوزا.
آلودگی
را میتوان به عنوان یک تغییر نامطلوب در خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی
آب تعریف کرد که باعث به خطر انداختن سلامت، بقاء و فعالیتهای انسان یا
سایر موجودات زنده میشود. آلودگی از نظر پایداری نیز قابل بررسی و مطالعه
است؛ لذا از این دیدگاه دو نوع آلودگی وجود دارد. آلودگی قابل انحطاط و
آلودگی غیرقابل انحطاط.
آلوده
کنندهی قابل انحطاط را میتوان تجزیه کرد، ازبین برد و یا برای برخی
فعالیتها مصرف نمود. از این طریق حد قابل پذیرش آلودگی را میتوان طی مراحل
طبیعی یا با روشهای مهندسی (سیستمهای تصفیه) نقصان داد. البته در صورتی که
سیستم تحت تأثیر شوک ناشی از آلاینده، شکست نخورده باشد، یا به عبارتی
آلودگی لبریز نگردد. این دسته خود به دو گروه تقسیم می شوند: قابل انحطاط
تند و کند؛ آلودهکنندههای قابل انحطاط تند، نظیر فاضلاب انسانی و زائدات
حیوانی و کشاورزی، معمولاً خیلی سریع قابل تجزیهاند.
آلودهکنندههای قابل انحطاط کند مانند د.د.ت و بعضی از مواد رادیواکتیو به کندی تجزیه میشوند؛
به هرحال اجزای آنها یا کاملاً تجزیه شده ویا به حد غیرقابل ضرر کاهش
مییابند. آلودهکنندههای غیرقابل انحطاط از راههای طبیعی تجزیه نمیشوند.
نمونهی چنین آلودهکنندههایی عبارتند از جیوه، سرب، ترکیبات آلی
هالوژنهها، دیوکسینها و بعضی از پلاستیکها.
میکروارگانیسمهاییکه
از طریق آب آلوده به انسان منتقل میشوند، دارای اهمیت چشمگیر بهداشتی
هستند. برخی از این میکروارگانیسمهای فرصتطلب در افراد با نقص ایمنی
نظیرکودکان، سالمندان و یا بیماران HIV مثبت ممکن است ایجاد ناراحتی کند.
در صورتیکه ارگانیسمهای فرصت طلب، با تراکم زیادی در آب باشند موجب
عفونتهای مختلفی در پوست، مخاط، چشم، گوش، بینی و گلوی افراد حساس یا با
مقاومت پایین میشوند.
منابعآب،
اغلب در بردارندهی ناخالصیهای شیمیایی هستند. این ناخالصیها ممکن است
ناشی از آلودگی هوا، آلودگی خاک یا موادآلایندهی ناشی از فعالیتهای انسانی
که به صورت فضولات جامد و مایع به محیط تخلیه میشوند باشد.آلایندههای
شیمیایی با اشکال متفاوت که از زبالههای صنعتی و فضولات جامد و مایع شهری
حاصل میشوند منابع آب را بیشاز پیش تهدید میکنند. این آلایندهها
عبارتند از: حلالهای شوینده، سیانید، فلزات سنگین، اسیدهای آلی و معدنی،
مواد ازته، مواد سفید کننده، رنگها، رنگدانهها، سولفیدها، آمونیاک، مواد
سمی و انواع گوناگون ترکیبات آلی کشندهی موجودات زنده.
آلایندههای
شیمیایی نه تنها میتوانند بهطور مستقیم به سلامت انسان آسیب برسانند،
بلکه از راه تجمع در آبزیان بهطور غیرمستقیم هم میتوانند بر انسان اثر
کنند، نظیر ماهی که برای تغذیه انسان مورد استفاده قرار
میگیرد.آلایندههای شیمیایی موجود درآب ممکن است ایجاد آسیبهای سمی حاد یا
مزمن درانسان نمایند. به هرحال برخی از آلایندهها حتی در دز پایین ممکن
است سلامت انسان را تحت تأثیر قرار دهند، یا اینکه مواجههی درازمدت انسان
با برخی آلایندهها سبب ضایعات پاتولوژیکی در انسان شود. مطالعات رابطهی
برخی ازبیماریها با کیفیت شیمیایی آب آشامیدنی یا غذاهای دریایی را نشان
میدهد. در بیماریهای ناشی از آلایندههای شیمیایی میتوان به مسائل مربوط
به بهداشت دندانها، سختی آب و بیماریهای قلب و عروق و مسمومیت حاد یا مزمن
ناشی از ترکیباتی نظیر سموم دفع آفات، ترکیبات فنلی، هیدروکربورهای حلقوی،
تری هالومتانها و فلزات سنگین استناد نمود.
سختی آب
مربوط به املاح خاصی است که در آب وجود دارد. این املاح شامل کاتیونهای
کلسیم، منیزیم، استرانسیم، آهن، آلومینوم، منگنز و مس هستندکه با آنیونهای
بیکربنات، کربنات کلرور، سولفات، سیلیکات و نیترات به صورت محلول در آب
وجود دارند. سختی آب را میتوان به صورت «خراب شدن صابون درآب» تعریف کرد.
اگر مقدار زیادی آب لازم شود تا صابون کف کند مصرف کنندهی آب، آن را سخت
بهشمار میآورد. اغلب سختی آب ناشی از چهار جزء میباشد: بیکربنات کلسیم،
بیکربنات منیزیم، سولفات کلسیم و سولفات منیزیم. وجود هر یک ازاین
ترکیبها موجب سختی آب میشود، اگر چه ترکیبات دیگر هم هستند، اما کمتر موجب
سختی آب میشوند. سختی آب به صورت سختی دائم و سختی موقت نامگذاری میشود.
مجموع سختی موقت و سختی دائم را سختی کل مینامند. با رویکردی دیگر، سختی
را به سختی مربوط به کربناتها و سختی غیرکربناتی تقسیم بندی نموده اند.
سختی کربناتی موقتی و سختی غیرکربناتی، دائمی است. سختی موقت در اثرجوشاندن
آب ته نشین میود و جرم داخل ظروف را تشکیل میهد. این پدیدهی به املاح
کربنات کلسیم و منیزیم مربوط میشود. جوشاندن آب به مدت چند دقیقه موجب
تجزیهشدن بیکربنات کلسیم و منیزیم و خارج شدن CO2 و رسوب کربناتهای
کلسیم و سدیم می گردد. اماسختی مربوط به سولفاتها، نیتراتهای کلسیم و
منیزیم دراثر حرارت رسوب نمیدهند.
معیار آب
آشامیدنی از نظر سختی این است که آب آشامیدنی باید دارای سختی متوسط باشد.
اگر سختی آب بیش از 3 میلی اکی والان درلیتر باشد، پیشنهاد میشود سبک
گردد. سختی آب بیشتر از نظر اقتصادی اهمیت دارد، اگرچه طبق مطالعات انجام
شده امکان رویداد بیماریهای قلب و عروق در استفاده کنندگان از آب سبک بیشتر
است.
ویژگیهای فیزیکی آب نظیر بو، مزه، کدورت، درجهی حرارت و رنگ آب میتواند آب را برای مصرف کننده نامطلوب سازد.
اساسیترین
مسأله درمورد آب تصفیه شده عدم داشتن بو و طعم است. بوی آب قاعدتاً ارتباط
نزدیکی با طعم آن دارد. عوامل مختلفی در ایجاد طعم و بوی آب مؤثر است.
ازجملهی این عوامل جلبکها، تجزیهی گیاهان آبزی، محصولات حاصل از کلرینه
نمودن آب نظیرکلروفنلها و آبهای راکدی است که در انتهای سیستم توزیع ساکن
میمانند.
کدورت آب
پدیدهای است که میزان زلال بودن یاشفافیت آن را مشخص میکند و یکی از
معیارهای تعیین کیفیت ظاهری آب است. کدورت معمولاً به علت وجود مواد معلق
در آب ایجاد میشود.
آب خالص
معمولا بیرنگ است. رنگ آب آلوده نشده میتواند ناشی از مواد درحال گندیدگی
زمین یا نمکهای فلزی موجود در طبیعت (آهن و منگنز) باشد. آلایندههای
صنعتی نیز میتوانند
بهوجودآورندهی طیف وسیعی از رنگها در آبهای پذیرنده باشند.
از
آنجایی که گوارایی آب مربوط به میزان اکسیژن محلول درآن می باشد، هرقدر
دمای آب بالاتر باشد میزان حلالیت اکسیژن محلول در آن کمتر خواهد بود؛ لذا
آب به اصطلاح گرم با دمای 20 درجه بالاتر، اکسیژن کمتری در بر دارد و مورد
رضایت مصرف کننده نیست، در حالی که آب با دمای بین 5 تا 15 درجهی
سانتیگراد اکسیژن محلول بیشتری در خود دارد که گوارا و مطلوب است؛ البته
دمای پایین تر از 5 درجه نیز برای نوشیدن مطلوب نیست.
غلظت یون هیدروژن در آب با معیار PH سنجیده میشود. این ویژگی یکی از مهمترین خواص
فیزیک و شیمیایی آب محسوب میشود، زیرا گزینهی بهینه درمورد بهسازی آب به
PH آن بستگی دارد. در آب نزدیک خلوص، غلظت یونهای + H و -OH خیلی کم و
تقریباً نزدیک به هم هستند؛ چنین آبی را خنثی گویند که PH آن در 25 درجهی
سانتی گراد حدود 7 است. در شرایطی که غلظت یون هیدروژن بیش ازیون
هیدروکسیل باشد، PH کمتر از 7 و آب اسیدی است در صورتی که غلظت یون
هیدروکسیل بیش از یون هیدروژن باشد PH بیشتر از 7 و آب قلیایی است.
کیفیت
آبهای مورد نیاز برای مصارف خاص به ندرت با ویژگیهای طبیعی آنها مطابقت
دارد. آب آشامیدنی با ویژگی ذکر شده که بایستی سالم وتمیز باشدبه طور طبیعی
به مقدار کافی در دسترس نمیباشد. اکثر منابع آب از نظر کیفیت شیمیایی و
بیولوژیکی برای شرب مناسب نیستند و قبل از مصرف احتیاج به یک سری عملیات
دارند. چنین عملیاتی که به منظور متناسبسازی آب برای مصرف خاصش صورت
میگیرد تصیفه نامیده میشود. تصفیه یا پالایش آب از نظر پزشکی وبهداشت
اهمیت زیادی دارد. ازبین منابع آب، آبهای سطحی ناخالصیهای بیشتری در بر
دارند تا آبهای زیرزمینی؛ پس این قبیل منابع احتیاج به بهسازی جدی دارند،
لیکن آبهای زیرزمینی از نظر کیفیت میکروب شناختی برای حفظ سلامت، حداقل
باید ضدعفونی شوند و شاید برخی از آنها به خاطر داشتن پارهای عناصرشیمیایی
نظیر آهن و منگنز احتیاج به تصفیهی بیشتری داشته باشند.
بهسازی
آب ممکن است به چند روش فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی یا گاهی ترکیبی از این
روشها انجام شود. در مجموع با در نظر گرفتن میزان مصرف و شرایط موجود، اغلب
تصفیهی آب از رههای زیر انجام میشود:
الف)
جوشاندن در سطح خانوار و گروههای محدود جمعیتی: در این روش جوشاندن حدود 5
دقیقهی آب علاوه بر ازبین بردن زیستوارکهای بیماریزا، سختی آب نیز تا
حدودی کاهش میدهد .
ب) انبار
کردن آب: برای اجتماعات کوچک و بزرگ قابل اجرا است. آب درمنبع اصلی در
مخازن طبیعی یا مصنوعی برای مدتی نگهداری میشود و جلوگیری ازآلودگی بعدی
بایستی مورد توجه باشد. انبار کردن آب به مقدار قابل ملاحظهای ناخالصیهای
معلق آب را کاهش میدهد. این فرایند متابعت ازروند طبیعی حذف آلودگیها است.
ذخیره نمودن آب برای مدتی، از چنددیدگاه مورد تامل است:
1) از نظر فیزیکی، کاهش مواد معلق از طریق ته نشینی که مواد معلق موجود درآب در اثر قوه ثقل
تهنشین میشوند؛ تجربه نشان میدهد در 24 ساعت اولیه حدود 90% ناخالصیهای معلق تهنشین
میشوند. در نتیجه فرایند تصفیه درمراحل بعدی آسانتر میشود.
2) از نظر شیمیایی، در مدت ذخیره سازی آب ممکن است برخی تغییرات شیمیایی وبیوشیمیایی
رویدهد. بیکربناتها تجزیه شده و تولید انیدریک کربنیک نمایند، گازهای
سمی نظیر آمونیاک، هیدروژن، سولفوره و انیدرید کربنیک از آب خارج میشوند.
مواد آلی موجود در آب خام در اثر فعالیتهای میکروبی به کمک اکسیژن محلول در
آب تجزیه و تثبیت میشوند و در نتیجه، مواد آلی فساد پذیر، به مواد معدنی
تبدیل میگردند.
3) از
نظر زیستشناختی، موجودات زندهی بیماریزای موجود در آب خام در اثر عوامل
مختلف رو به کاهش گذاشته و شمار قابل توجهی از آنها نابود میشوند. تجربه
نشان میدهد با انبار کردن آب رودخانه در مدت 7ـ5 روز اول تا 90% میکروبها
کاهش مییابند و این یکی از مزایای ذخیره کردن آب است. مدت نگهداری بهینهی
آب 14ـ10 روز است، لیکن از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست؛ ضمناً احتمال
رشد جلبکها و تغییر کیفیت فیزیکی آب وجود دارد.
ج)
پالایش آب : معمولاً در سطح وسیعتر از مصرف خانوار، یعنی اجتماعات کوچک و
بزرگ درصورتی که منابع آب سطحی باشد پس از انبار کردن پالایش میشود.
پالایش آب دومین مرحلهی بهسازی آب و در واقع مهمترین مرحلهی آن است، زیرا
اکثر قریب به اتفاق میکروبها (99%ـ98%) در مرحله پالایش از بین میروند و
دیگر ناخالصیها معلق و احیاناً بینابین از آب گرفته میشود.
روشهای
سادهی بهسازی آب در جامعه، ابتداییترین وبهترین راه برای جلوگیری از
آلودگی آب است. در این راستا میتوان روشهای سادهای پیشنهاد کرد:
- در
مناطقی که امکان آلودگی به انگلهایی نظیر کرم پیوک یا تخم انگلها وجود دارد
آب، صاف شود و یا حداقل، مصرفکنندگان نسبت به صاف کردن آن اقدام نمایند.
- آب آشامیدنی بایستی بهوسیلهی مجاری یا ظروفی برداشت یا جمع آوری گردد که آلودگی پیدا نکند.
- در صورت استفاده از مخازن برای جمع آوری و برداشت آب، این مخازن حتماً سربسته باشد.
- آب ذخیره شده را بایستی در ظروف دربداری که مرتب تمیز میشود ذخیره نمود.
- آب شرب، حتی الامکان از دیگر آبهای مصرفی جداگانه ذخیره و نگهداری شود.
- هنگام برداشت آب از ظروف ذخیره بایستی توجه داشت توسط ظروف برداشت نظیر لیوان، دست یا عوامل خارجی آلودگی پیدا نکند.
- ضمن
اینکه آب مورد استفاده به مقدار کافی تهیه شود مقادیر متناسبی بایستی برای
شرب یا دیگر مصارف برداشت نمود. تقریبا مقدار 40-30 لیتر برای مصارف فردی و
خانگی روزانه نیاز میباشد.
- تهیهی یک برنامهی عملی برای آموزش بهداشت آب مستلزم پاسخ به سئوالات زیر است:
· چگونه بایستی مشارکت جامعه، ارتقاء داده شود؟
· چه کسی بایستی آموزش بهداشت آب را رهبری نماید؟
· محتوای آموزش برای آب آشامیدنی سالم چه باشد؟
· چه کسی بایستی آموزش بهداشت آب را انجام دهد؟
· چه روشهای آموزشی بایستی به کار برده شود؟
· چه اقدامات حمایتی بایستی توسط سازمانهای مراقبتی انجام شود؟
3. آلایندههای صنعتی آب
صنایع نساجی:
حدود 80% از پساب صنایع نساجی، ناشی از واحدهای چاپ و رنگرزی پارچه است.
برای مقابله با این آلودگی، تصفیهی آبهای آلوده، حداکثر بازیافت ممکن و
استفاده مجدد آب در فرآیندهای تولید ضروری است.
صنایع کاغذ سازی:
عمدهترین آلودگی این صنعت ناشی از مصرف سود سوزآور است. تصفیهی آبهای
آلوده و بازیافت سود سوزآور و استفادهی مجدد آن سبب کاهش آلودگی میشود.
صنایع شیمیایی
: تفالهها و پسماندههای روغنی، آبهای آلوده به جا مانده از فرآینده های
تبدیلی و سود سوز آور مصرفی عمده ترین موارد آلودگی هستند. تصفیه، بازیافت و
استفاده مجدد از آب از آلودگی میکاهد.
صنایع پتروشیمی:
یکی از واحدهای پرمصرف انرژی صنایع پتروشیمی میباشد که آب بسیار زیادی هم
در آن بهمنظور خنک کردن و استفاده از فرآیندهای تبدیلی مصرف میشود.
صنایع فلزی آهنی و غیرآهنی:
آلودگی آب مصرفی برای تولید کک از موارد عمده محسوب میشود، که برای
مقابله با آن لازم است آب آلوده، به صورت شیمیایی یا بیولوژیکی تصفیه شود.
فاضلاب آسیابها هم آلودگی بسیار تولید میکند. در این مورد نیز روغنزدایی و
تصفیهی در فیلترها از آلودگی آب میکاهد.
صنایع ساختمانی:
شامل سیمان، سرامیک، آجر سفالی، کاشی، آهک و شیشه است. آلودگی آب در
فرآیندهای تبدیلی و شستشو وجود دارد که با تصفیه آب مقدار آلودگی کم
میشود.
4. تاثیر فعالیتهای کشاورزی بر کیفیت آبهای سطحی و زیرزمینی
امروزه به علت محدود بودن منابع آب شیرین، حفظ و نگهداری این
منابع، امری اجتناب ناپذیر است. افزایش جمعیت نیاز به آب و
محصولات کشاورزی را تشدید نموده و در نتیجه به منظور افزایش تولید
مواد غذایی فعالیتهای کشاورزی نیز به همان اندازه گسترش یافته
است. همچنین ضرورت تولیدمحصولات بیشتر، عوارض جانبی را به محیط
زیست و منابع طبیعی وارد نموده است. فعالیتهای کشاورزی
آلودهکنندههایی را که تأثیرات منفی بسیار زیادی بر منابع آبهای
سطحی و زیرزمینی ایجاد میکنند در محیط زیست رها میسازند. آلوده
کنندههای منابع آب ممکن است توسط جریان آبهای سطحی یا آبهای
زیرزمینی در فازهای مختلف سیکل هیدرولوژی باعث آلودگی منابع آب
گردند. نابود شدن منابع آب ممکن است باعث ازبین رفتن و محدود شدن
آبهای آشامیدنی، آب شرب دامها، آبیاری، ماهیگیری، حیات آبزیان و
فعالیتهای تفریحی شود.
در
گذشته به آلودگیهایی که در اثر فعالیتهای کشاورزی حاصل می‌شد توجه
کمتری می‌گردید و بیشترین توجه به آلودگیهای‌صنعتی و شهری معطوف
می‌شد. اما با گسترش فعالیتهای کشاورزی و با توجه به اینکه بزرگترین
بخش مصرف آب در کشاورزی قرار دارد، توجه به این بخش امری اجتناب
ناپذیر به نظر می‌رسد. مهمترین‌آلوده‌کننده‌هایی که در اثر فعالیتهای
کشاورزی بر منابع آبهای سطحی و زیرزمینی اثر نامطلوب خواهند گذاشت
را میتوان به قرار زیر تقسیم‌بندی نمود.
- رسوبات
- مواد مغذی خاک(نیتروژن و فسفر) حاصل از کودهای مغذی و فضولات حیوانی
- آفت کشها (علف‌کشها، حشره‌کشها و قارچ‌کش‌ها
- نمک‌ها و عناصر کمیاب حاصل از آبیاری
- فضولات و لاشه‌های حیوانی
فهرست مطالب
مقدمه. 3
بخش اول: درآمدی بر آلودگی آب.. 5
1. آلایندههای آب و تأثیرات آنها بر حیات انسان. 5
2. آلودگی آب، فراتر از یک مسئلهی ساده 10
3. آلایندههای صنعتی آب.. 16
4. تاثیر فعالیتهای کشاورزی بر کیفیت آبهای سطحی و زیرزمینی.. 16
بخش دوم: دامنه‌ها و پیامدهای بحران.. 23
1.تهران، شهر بی دفاع. 23
2.کارون، یادگار ایرانی.. 43
3.آلودگی نفتی روستای اسماعیل‌آباد شهر ری، یک قدم تا پایتخت.. 57
4. زاینده‌رود، رود مرده 64
5. خزر زیبا، میان مرگ و زندگی.. 66
6.مشهد: آیا آب آلوده است؟. 78
7. سد قشلاق، زیبای آلوده 87
8. رودخانهها، شریانهای حیات.. 90
9. تمام ایران، سرای من است. 105
بخش سوم: قانونهای بسیار، ضمانت اجرایی اندک... 124
1. آیین نامهی جلوگیری از آلودگی آب (مصوب18/2/1373) 124
2.آییننامهی بهداشت محیط، مصوب هیأت دولت.. 129
3. متن کامل کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر. 133
4. قطعنامهی هفدهمین کنگرهی بین المللی آبیاری و زهکشی اسپانیا - گرانادا 148
5. آییننامهی اجرایی ماده 134 قانون برنامه سوم توسعه. 149
بخش چهارم: چه کرده‌ایم؟چه بایدکرد؟. 152
1. تشکیل کمیتهی کشوری حفاظت از رودخانهها، میراث طبیعی بیجان را نجات میدهد. 152
2. بررسی تخلف سازمانهای مسئول حفاظت از رودخانهها در مجلس... 154
3. حفاظت از رودخانههای کشور متولی مشخصی ندارد. 155
4. طرح مجلس برای جلوگیری از آلودگی.. 157
5. نشست مشترک مدیران آب منطقهای مازندران و گلستان با قضات به منظور بررسی راهکارهای حفاظت از انفال عمومی 158
6. ایران عضو دائم منابع زیست محیطی خزر شد. 158
7. آموزش خانه به خانهی مقابله با آلودگی آب، طرح ادارهی کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان. 159
8. دفتر بررسی آلودگی آب و خاک، گامی به جلو. 162
9. الگوی ارزیابی زیست محیطی کارخانجات فولاد تدوین شد. 163
10. پالایشگاه تهران بیش از 200 میلیارد ریال جریمه شد. 165
11. اجرای پروژهی جمع آوری فاضلاب روستاههای اطراف شهر تهران. 166
12. عملیات اجرایی شش واحد تصفیه خانهی فاضلاب تهران آغاز میشود. 166
نتیجهگیری.. 168
فهرست منابع و مأخذ.. 169
