بحران ملی آلودگی منابع آب و سیاستهای دولت برای مقابله با بحران

بحران ملی آلودگی منابع آب و سیاستهای دولت برای مقابله با بحران بحران ملی آلودگی منابع آب و سیاستهای دولت برای مقابله با بحران

دسته بندی	پژوهش ها
فرمت فایل	doc
حجم فایل	190 کیلو بایت
تعداد صفحات فایل	170

بحران ملی آلودگی منابع آب و سیاستهای دولت برای مقابله با بحران

مقدمه

مسأله­ی آلودگی یکی از مهمترین و حادترین مسائل ناشی از تمدن انسانی در جهان امروز به شمار
 می­رود؛ چرا که از اعماق چند هزار متری زمین گرفته تا معادن، آبهای تحت الارضی، بیوسفر، تروپوسفر و حتی در داخل هواپیماهای بلند پرواز و جو خارجی زمین، چرخه و سیستم حیات را مورد تهدید قرار داده­است. مولکول آلاینده­ای که امروزه از کارخانه یا منبع آلوده کننده­ی دیگری مثلاَ در اروپا، وارد محیط می­شود، اگر تجزیه نشود یا تغییر شکل ندهد، احتمالاَ بعد از چندی می­تواند در
ریه­ی انسانهایی که در قلب جنگلهای آفریقا یا دشتهای وسیع آسیا زندگی می­کنند وارد شود.

آلودگی برای افراد مختلف مفهوم و معنی متفاوتی دارد. مردم معمولی ممکن است تحریک چشم ناشی از یک گاز یا آب­آلوده را آلودگی به حساب آورند. برای کشاورزی که یک عامل به گیاهان یا حیواناتش آسیب می­رساند آلودگی محسوب می­شود؛ اما هرگاه بخواهیم تعریف جامع و کلی و در عین حال ساده و همه فهمی برای آلودگی محیط زیست در نظر بگیریم چنین می­توان گفت که آلودگی محیط عبارت است از «وجود یک یا چند ماده­ی آلوده کنند در محیط زیست به مقدار و مدتی که کیفیت یا چرخه­ی طبیعی را به­طوری که مضر به حال انسان یا حیوان، گیاه و یا آثار و ابنیه باشد، تغییر دهد. به بیان ساده­تر هرگاه ماده یا موادی بیگانه با غلظتی خاص وارد عناصر محیطی شوند و تعادل طبیعی آنها را بر هم بزنند صحبت از آلودگی می­شود.»

اینکه جهان کنونی با بحران محیط زیست روبه­رو است، مسئله­ی تازه­ای نیست که اینجا از آن صحبت شود. کتابها و مقاله­های بسیاری روزانه در سراسر جهان منتشر می­شود که هشدار دهنده­ی این مسئله است. در کشور ما هم تا کنون کتابهای زیادی منتشر شده، مقاله­های زیادی منتشر شده و روزنامه­ها و نشریات بارها و بارها به این نکته­ی مهم پرداخته­اند که تکرار آن اینجا ضرورتی ندارد و از موضوع بحث دور است. چیزی که حائز اهمیت است و کارشناسی تخصصی می­طلبد این است که به طور ویژه در ایران برای مقابله با این آلودگیها چه اقداماتی شده است؟ سازمانهای متولی محیط زیست تا
چه اندازه توانسته­اند در این راستا موفق عمل کنند و باری از آلودگی روزافزون محیط زیست ایران را بردارند؟ آن هم در کشوری که با بحران محیط زیست روبه­رو است و این را همه می­دانند؛ حتی عموم مردم، هرچندکه این مطلب را ابتدایی درک کرده باشند؛ چه اینکه مردم ایران هر روز شاهد آلودگیهای بسیاری هستند؛ از آلودگی هوای شهرها گرفته تا طعم بد آبی که استفاده می­شود. طراوت جنگلها و رودخانه­ها و دریاهای زیبای ایران از بین رفته و مردم به طور فزاینده­ای با این بحران روبه­رو هستند و شاید وقت آن رسیده باسشد که صراحتاٌ اعلام شود اگر فکری به حال این معضل نشود  آلودگی همچون یک بمب ساعتی عمل می­کند و بالاخره روزی منفجر می­شود و آنگاه تمام سازمانهایی که خود را مدافع این مهم می­دانند باید پاسخگو باشند.

نمی­توان گفت که کدام آلودگی بیشتر است و کدام خطرناکتر؛ اما  بیایید فرض کنیم که مثلاً آلودگی هوا را با رفتن به مناطق غیر آلوده و حتی خیلی ساده­تر با زدن یک ماسک حل کنیم(کلاه بزرگی که شاید خود مردم سر خود گذاشته­اند)، آلودگی آب را چه می کنیم؟

فراموش نکنیم که آب یک منبع محدود دارد و تجدید آن سالهای سال طول می­کشد. در جهان کنونی که تفکر غلط لازمه­ی پیشرفت بیشتر به ازای مصرف بیشتر منابع، روند رو به رشدی دارد، وقتی ما به سادگی شیر آب منزل خود را باز می­کنیم و آب سرد و گوارا می­نوشیم، تصور اینکه این مایه­ی حیات روزی تمام شود سخت است، اما به راستی اینگونه است.

بحران آلودگی آب در ایران بسیار جدی­تر از چیزی است که رسانه­ها بیان می­کنند و بی­گمان این وظیفه­ی دولت است که با این مشکل رو­به­رو شود و آن را حل کند؛ اما دولت ایران چه کرده است؟ این تحقیق با عنایت به این موضوع و ضرورت آن اقدامات دولت رابرای حل بحران آلودگی آب ایران مورد بررسی قرار داده است و با نگاهی اجمالی به فعالیتهای دولت در راستا، بحران آلودگی آب در ایران و سیاستهای دولت برای رفع آلودگی پرداخته است.

 

 

 

بخش اول: درآمدی بر آلودگی آب

 

1. آلاینده­های آب و تأثیرات آنها بر حیات انسان

از نظر مقدار و حجم، 2/97 درصد از آبهای موجود در سیاره­ی زمین در اقیانوسها و دریاها انباشته شده­است. حجم آبهای شیرین در جهان بسیار کم و فقط 8/2 درصد کل آبهاست. از این میزان نیز، مقدار زیادی به شکل یخ در یخچالهای قطبی و کوهستانی(15/2 درصد) و آبهای زیرزمینی
(62/0 درصد) قرار دارد و تنها 0001/0 درصد از کل حجم آبهای جهان در دسترس انسان است. این میزان نیز با توجه به عوامل بسیاری در معرض آلودگی قرار دارند.

 بسیار حائز اهمیت است و لازم است چگونگی آلودگی آب از جنبه­های مختلف مورد بررسی قرار گیرد:

 

الف-  مقایسه آلودگی و پاکیزگی آب:

آلودگی، انحراف از پاکیزگی است. وقتی موضوع آلودگی محیط زیست مطرح می­شود، بیش از آنکه منظورمان انحراف از یک حالت پاکیزه باشد، منظور انحراف از یک حالت معمولی است. این ماده که به طور وسیعی در همه جا گسترده، حلالی خوب و به­طور طبیعی هرگز به صورت کاملا خالص یافت نمی­شود. حتی در غیرآلوده­ترین نواحی جغرافیایی،آب باران شامل گازهای n2,co2,o2 محلول در آن است و همچنین گرد و غبار یا ذرات معلق در اتمسفر به صورت تعلیق در آب حل می­شوند.
آب چشمه­ها و آبهای طبیعی سطحی معمولاً شامل ترکیبات حل شده از فلزاتی نظیر Fe,Cd,Mg,Mn می­باشند.

آب سخت شامل مقدار قابل توجهی از ترکیبات فلزات مربوط است. حتی آبهای نوشیدنی هم از نظر شیمیایی خالص نیستند. با وجودی که ذرات جامد معلق از بین برده شده و باکتریهای مضر نابود شده­اند اما خیلی از مواد در محلول باقی مانده­اند. در واقع آب به صورت کاملاً خالص برای نوشیدن مطبوع نیست بلکه ناخالصی­ها طعم آب را مشخص می­نمایند.

لفظ خالص، به معنی حالتی از آب است که هیچ ماده­ای با غلظت کافی برای آن که از مورد استفاده قرار گرفتن آب برای منظورهای طبیعی جلوگیری کند، وجود نداشته باشد.

استفاده طبیعی از آب عبارتند از:

1- زیبایی و تفریحی

2- ذخیره­ی آب مصرفی عمومی مردم

3- محیط زیست آبی جانوران (ماهیها)

4- کشاورزی

5- صنعت

هرماده و جسمی که مانع استفاده­ی طبیعی از آب شود، به عنوان آلوده کننده­ی آب تلقی می­شود. مسئله­ی آلودگی آب به صور مختلف و پیچیده­ای ایجاد می­شود، زیرا استفاده­ی طبیعی از آب گوناگون است.آبی که برای بعضی استفاده­های خاص مناسب است نباید آلوده باشد.

 

ب- وسعت آلودگی آب:

انجمن حفاظت محیط زیست ایالات متحده­ی آمریکا برآورد کرده که تقریباً یک سوم جریان آب جهان به طورمشخص آلوده و اصل حفظ کیفیت آب بر هم زده شده­است. در این برآورد آلودگی
به­عنوان یک زیان مطرح شده که بر خواص شیمیایی و فیزیکی آب لطمه وارد می­کند.

 

ج- طبقه بندی آلوده کننده­های آب

نشانه­های آلودگی آب حتی با سطحی­ترین توجه مشخص می­شوند. برای مثال نوشیدن آب طعم بد می­دهد؛ توده­های علف های هرز آبی در حجم زیادی از آب رشد می­کنند و آب کنار دریاها، اقیانوسها، رودخانه­ها و دریاچه­ها بوی ناخوشایندی منتشر می­سازند. منشأ این مشکلات باید به منابع و انواع بسیاری از آلوده­کننده­ها نسبت داده شود. آلوده­کننده­های آب به 9 دسته طبقه­بندی شده­اند:
 1- زباله های متقاضی اکسیژن

2- عوامل بیماری­زا

3- مواد غذایی گیاهی

4- ترکیبات آلی سنتز شده (مصنوعی)

5- نفت

6- مواد شیمیایی معدنی و کانیها

7- رسوبات

8- مواد رادیو اکتیو (پرتوزا)

9- گرما

1- زباله های متقاضی اکسیژن (اکسیژن خواه):

اکسیژن حل شده در هر نوع آبی لازمه­ی زندگی برای اجتماع گیاهی و حیوانی می­باشد و بقاء آنها بستگی به توانایی آب در نگهداری کمترین غلظت معین از این ماده حیاتی دارد.
آب زمانی به عنوان آلوده­شده طبقه­بندی می­شود که غلظت Do (غلظت اکسیژن محلول) به زیر سطح مورد نیاز برای بقاء زیست طبیعی در آن بیاید.آلوده­کننده­هایی مانند فاضلاب تصفیه نشده­ی شهری، مواد خارج شده از انبارها و فرایند پس مانده­های غذایی می­توانند از این گونه مواد باشند که غلظت اکسیژن را در آب کاهش دهند. سهم حیوانات اهلی در تولید زباله­های متقاضی اکسیژن به اندازه­ی 9/1 بیلیون نفر است.

2- عوامل بیماری زا:

آب دارای پتانسیل حمل موجودات ریز بیماری­زا که سلامتی و زندگی را به خطر می­اندازند است. میکروبهای بیماری­زا متناوباً در سراسر آب منتقل می­شوند و می­توانند باعث عفونت در ناحیه­ی روده (تیفوئید، اسهال خونی، پاراتیفوئید، وبا) شوند و مسئولیت ایجاد بیماری فلج اطفال و یرقان را بر عهده دارند. از لحاظ تاریخی اولین دلیل برای کنترل آلودگی آبها، جلوگیری از بیماریهایی است که مولد آنها در آب وجود دارد. عوامل ایجادکننده بیماری را نمی­توان کنترل و سلامت کامل را تأمین کرد. روزانه بیلیون­ها از این موجودات توسط افراد دفع می­شود. این ساکنین مدفوع انسان یک محیط زیست را با این شرایط در آبهای طبیعی پیدا نمی­کنند تا تولید مثل کنند و به سرعت از بین می­روند.
اهم بیماریهایی که توسط آبهای آلوده به انسان سرایت می کنند شامل:

الف: بیماری انگلی (لیپتوسپیرا ایکترو هموراژه) که به تب یاویل معروف شده است.

ب: کرمها، تخم کرمهایی مانند اسکاریس، تریکوسفال (کرم شلاقی) و کرم قلابدار ممکن است ازطریق خاک و آب آلوده به آنها وارد بدن انسان شود و ایجاد بیماری نماید.

ج: بیماری وبا

د: بیماریهای ویروسی (آب در انتقال دو نوع ویروس پولیویروس و هپاتیت عفونی نقش موثری ایفا می­کند).

 

 

 

 

 

 

 

3- مواد غذایی گیاهی:

مواد غذایی عامل محدودکننده­ی مهمی در رشد همه­ی گیاهان است. در کنار عوامل دیگر سرعت و فراوانی رشد گیاهان متناسب با مقدار ماده­ی غذایی در دسترس است. مشخص شده که پانزده تا بیست عنصر برای رشد گیاهان سبز مورد نیاز است. بیش از 70 درصد از ترکیبات فسفره در فاضلابها در اثر استفاده از شوینده­های خانگی ایجاد می­شود و باید اقدام کنترل کننده­ای روی این مسئله انجام گیرد.

 

4- ترکیبات آلی سنتز شده:

تولید ترکیبات آلی شیمیایی بعد از جنگ جهانی دوم در دنیا به میزان قابل توجهی افزایش یافت. ترکیبات موجود شامل مواد سوختنی، پلاستیک­ها، نرم کننده­ها، فیبرها، الاستومرها، حلالها، شوینده­ها، رنگها، مواد ضد آفت، افزودنیهای غذایی و داروها می­باشند که از بین آنها شوینده­ها و مواد آفت­کش از اهمیت ویژه­ای برخوردارند. از آنجایی که استفاده از این ترکیبات شیمیایی به سرعت در حال توسعه است، عوامل مشخص نظیر انتشار، نابودی و میزان خطر باید مورد بررسی قرار گیرد.

 

5- نفت:

در سال 1859 اولین چاه نفت با استخراج موفقیت­آمیز در پنسیلوانیا بهره­برداری شد. در حال حاضر سالانه بیش از چند بیلیون بشکه نفت خام در دنیا مورد بهره­برداری قرار می گیرد. تولید، توزیع و استفاده­ی سالانه از یک چنین مقدار زیادی نفت باعث ایجاد پیامدهای محیطی می­شود.

 

6- مواد شیمیایی معدنی و کانیها:

این گروه از آلوده­کننده­های آب شامل نمکهای معدنی و اسیدهای معدنی و ترکیبات فلزی است. حضور این آلوده­کننده­ها در آب سه نتیجه­ی عمومی شامل اسیدیته، شوری و سمی بودن آب را فراهم می­آورد.

خاصیت اسیدی (اسید یته): با اهمیت­ترین منابع برای افزایش دادن اسیدیته شامل زهکشی معادن و باران اسیدی است.

شوری: شوری آب مشاهده­ی غیر معمولی نمی­باشد بلکه حدود 97 درصد از کل آبهای جهان در اقیانوسها و دریاها به صورت آب نمک هستند و 3 درصد باقیمانده آب شیرین نامیده می­شود.

سمیت: خاصیت سمی تعدادی از ترکیبات معدنی خصوصاً عناصر سنگین فلزی سالها شناخته شده است. تعدادی از این ترکیبات که خواص مطلوبی دارند، مرتباً تولید می­شوند. احتیاط لازم، ضامن امنیت اشخاصی است که در امر تولید درگیرند. سمی­ترین این مواد در محیط زیست، شامل مواد حاوی جیوه، سرب، کادمیوم، کروم و نیکل می­باشند. این فلزات در بدن موجودات زنده جمع و به مدت زمان طولانی باقی می­مانند و به عنوان مجموعه­ی سم عمل می­نمایند.

 

7- رسوبات:

رسوبات یکی از انواع آلودگیها که به طور طبیعی در فرآیندهای فرسایشی به وجود می آیند. رسوبات در اثر این فرآیندها موجب آلودگی گسترده­ی آبهای سطحی می­شوند. تاثیرات زیان آور رسوبات در آب عبارتند از:

الف:کانالهای چشمه­ها، بنادر و مخازن پر می­شوند. کانالها سرریز شده و عمق آنها تغییر می کند و عمر مفید مخازن آب کم می­شود.

ب: جانوران آبزی رانابود می­کند. رسوبات ته نشین شده تعداد ماهیها و جانوران صدف­دار را کاهش می­دهد و زیستگاه­های آنها را می­پوشاند.

ج: نفوذ نور به درون آب را کاهش می­دهد.کاهش نفوذ نور خورشید به داخل آب موجب کاهش فرآیند فتوسنتز توسط گیاهان می­شود.

د: آب را تیره می­کند. این موجب افزایش هزینه­ی لازم برای تصفیه­ی آب می­شود.

 

8- مواد رادیو اکتیو ( پرتوزا)

بعضی از عناصر دارای هسته بسیار ناپایدارند که خود به خود به اجزاء کوچکتر تجزیه می­شوند و انرژی تابشی زیادی تولید می­کنند.

تشعشع این فرایندهای تجزیه­ای، مواد رادیواکتیو بسیار خطرناک و حتی مرگ­آور است.
خطرناکترین هسته­های رادیواکتیو، هسته­های رادیواکتیو با نیمه عمر متوسط هستند. عناصر رادیو اکتیو (پرتوزا) در هنگام تجزیه­ی هسته­های خود، اشعه­های آلفا، بتا پخش پوزیترون نوترون و اشعه گاما ساطع می­نمایند.

 

9- گرما

گرما معمولا از نظر بیشتر مردم، یک آلوده کننده و حداقل به عنوان یک عامل فاسد کننده­ی شیمیایی نیست،گرچه افزایش دمای آب بدن سبب تأیرات زیانباری به بزرگی بسیاری آلوده کننده­ای شیمیایی می­ود. رعت هر واکنش شیمیایی، شامل تنفس آبزیان و اکسایش تقریبا با افزایش دما به ازاء هر 10درجه­ی سانتیگراد دو برابر می­شود. در آبهای آلوده شده­ی حرارتی، ماهیها به علت افزایش سرعت تنفس به اکسیژن بیشتری نیاز دارند. تهدید بیشتر به زندگی آبزیان از طریق کلرینه کردن آبهای سرد برای استفاده می­باشد. این کار برای جلوگیری از رشد باکتریها انجام می­شود. کلر به روی موجودات زنده­ی محیط تاثیر می­گذارد. کلر، موجودات زنده­ی میکروسکوپی را که بعضی از زنجیره­های غذایی اهمیت دارند از بین می­برد.

 

2. آلودگی آب، فراتر از یک مسئله‌ی ساده

آبی که دارای عوامل بیماری­زای عفونی یا انگلی، مواد شیمیایی سمی، ضایعات و فاضلاب خانگی و صنعتی باشد را آب آلوده گویند. آلودگی آب از فعالیتهای انسانی، نشأت می­گیرد.

الف) گندآب که عوامل زنده­ی بیماری­زا و مواد آلی تجزیه­پذیر را در بردارد.

ب) مواد زائد تجاری و صنعتی در بردارنده­ی عوامل سمی از نمکهای فلزی یا مواد شیمیایی پیچیده­ی مصنوعی.

ج) آلاینده­های کشاورزی نظیر کودها و آفت­کشها.

د) آلاینده­های فیزیکی مانند گرما (آلودگی حرارتی) و مواد پرتوزا.

آلودگی را می­توان به عنوان یک تغییر نامطلوب در خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آب تعریف کرد که باعث به خطر انداختن سلامت، بقاء و فعالیتهای انسان یا سایر موجودات زنده می­شود. آلودگی از نظر پایداری نیز قابل بررسی و مطالعه است؛ لذا از این دیدگاه دو نوع آلودگی وجود دارد. آلودگی قابل انحطاط و آلودگی غیرقابل انحطاط.

آلوده کننده­ی قابل انحطاط را می­توان تجزیه کرد، ازبین برد و یا برای برخی فعالیتها مصرف نمود. از این طریق حد قابل پذیرش آلودگی را می­توان طی مراحل طبیعی یا با روشهای مهندسی (سیستمهای تصفیه) نقصان داد. البته در صورتی که سیستم تحت تأثیر شوک ناشی از آلاینده، شکست نخورده باشد، یا به عبارتی آلودگی لبریز نگردد. این دسته خود به دو گروه تقسیم می شوند: قابل انحطاط تند و کند؛ آلوده­کننده­های قابل انحطاط تند، نظیر فاضلاب انسانی و زائدات حیوانی و کشاورزی، معمولاً خیلی سریع قابل تجزیه­اند.

آلوده­کننده­های قابل انحطاط کند مانند د.د.ت و بعضی از مواد رادیواکتیو به کندی تجزیه می­شوند؛
 به هرحال اجزای آنها یا کاملاً تجزیه شده ویا به حد غیرقابل ضرر کاهش می­یابند. آلوده­کننده­های غیرقابل انحطاط از راههای طبیعی تجزیه نمی­شوند. نمونه­ی چنین آلوده­کننده­هایی عبارتند از جیوه، سرب، ترکیبات آلی هالوژنه­ها، دیوکسین­ها و بعضی از پلاستیک­ها.

میکروارگانیسم­هایی­که از طریق آب آلوده به انسان منتقل می­شوند، دارای اهمیت چشمگیر بهداشتی هستند. برخی از این میکروارگانیسم­های فرصت­طلب در افراد با نقص ایمنی نظیرکودکان، سالمندان و یا بیماران  HIV  مثبت ممکن است ایجاد ناراحتی کند. در صورتی­که ارگانیسم­های فرصت طلب، با تراکم زیادی در آب باشند موجب عفونتهای مختلفی در پوست، مخاط، چشم، گوش، بینی و گلوی افراد حساس یا با مقاومت پایین می­شوند.

منابع­آب، اغلب در بردارنده­ی ناخالصیهای شیمیایی هستند. این ناخالصیها ممکن است ناشی از آلودگی هوا، آلودگی خاک یا موادآلاینده­ی ناشی از فعالیتهای انسانی که به صورت فضولات جامد و مایع به محیط تخلیه می­شوند باشد.آلاینده­های شیمیایی با اشکال متفاوت که از زباله­های صنعتی و فضولات جامد و مایع شهری حاصل می­شوند منابع آب را بیش­از پیش تهدید می­کنند. این آلاینده­ها عبارتند از: حلال­های شوینده، سیانید، فلزات سنگین، اسیدهای آلی و معدنی، مواد ازته، مواد سفید کننده، رنگها، رنگدانه­ها، سولفیدها، آمونیاک، مواد سمی و انواع گوناگون ترکیبات آلی کشنده­ی موجودات زنده.

آلاینده­های شیمیایی نه تنها می­توانند به­طور مستقیم به سلامت انسان آسیب برسانند، بلکه از راه تجمع در آبزیان به­طور غیرمستقیم هم می­توانند بر انسان اثر کنند، نظیر ماهی که برای تغذیه انسان مورد استفاده قرار می­گیرد.آلاینده­های شیمیایی موجود درآب ممکن است ایجاد آسیبهای سمی حاد یا مزمن درانسان نمایند. به هرحال برخی از آلاینده­ها حتی در دز پایین ممکن است سلامت انسان را تحت تأثیر قرار دهند، یا اینکه مواجهه­ی درازمدت انسان با برخی آلاینده­ها سبب ضایعات پاتولوژیکی در انسان شود. مطالعات رابطه­ی برخی ازبیماریها با کیفیت شیمیایی آب آشامیدنی یا غذاهای دریایی را نشان می­دهد. در بیماریهای ناشی از آلاینده­های شیمیایی می­توان به مسائل مربوط به بهداشت دندانها، سختی آب و بیماریهای قلب و عروق و مسمومیت حاد یا مزمن ناشی از ترکیباتی نظیر سموم دفع آفات، ترکیبات فنلی، هیدروکربورهای حلقوی، تری هالومتان­ها و فلزات سنگین استناد نمود. 

سختی آب مربوط به املاح خاصی است که در آب وجود دارد. این املاح شامل کاتیون­های کلسیم، منیزیم، استرانسیم، آهن، آلومینوم، منگنز و مس هستندکه با آنیون­های بیکربنات، کربنات کلرور، سولفات، سیلیکات و نیترات به صورت محلول در آب وجود دارند. سختی آب را می­توان به صورت «خراب شدن صابون درآب» تعریف کرد. اگر مقدار زیادی آب لازم شود تا صابون کف کند مصرف کننده­ی آب، آن را سخت به­شمار می­آورد. اغلب سختی آب ناشی از چهار جزء می­باشد: بی­کربنات کلسیم، بی­کربنات منیزیم، سولفات کلسیم و سولفات منیزیم. وجود هر یک ازاین ترکیبها موجب سختی آب می­شود، اگر چه ترکیبات دیگر هم هستند، اما کمتر موجب سختی آب می­شوند. سختی آب به صورت سختی دائم و سختی موقت نامگذاری می­شود. مجموع سختی موقت و سختی دائم را سختی کل می­نامند. با رویکردی دیگر، سختی را به سختی مربوط به کربنات­ها و سختی غیرکربناتی تقسیم بندی نموده اند. سختی کربناتی موقتی و سختی غیرکربناتی، دائمی است. سختی موقت در اثرجوشاندن آب ته نشین می­ود و جرم داخل ظروف را تشکیل می­هد. این پدیده­ی به املاح کربنات کلسیم و منیزیم مربوط می­شود. جوشاندن آب به مدت چند دقیقه موجب تجزیه­شدن بی­کربنات کلسیم و منیزیم و خارج شدن CO2 و رسوب کربنات­های کلسیم و سدیم می گردد. اماسختی مربوط به سولفات­ها، نیترات­های کلسیم و منیزیم دراثر حرارت رسوب نمی­دهند.

معیار آب آشامیدنی از نظر سختی این است که آب آشامیدنی باید دارای سختی متوسط باشد. اگر سختی آب بیش از 3 میلی اکی والان درلیتر باشد، پیشنهاد می­شود سبک گردد. سختی آب بیشتر از نظر اقتصادی اهمیت دارد، اگرچه طبق مطالعات انجام شده امکان رویداد بیماریهای قلب و عروق در استفاده کنندگان از آب سبک بیشتر است.

ویژگی­های فیزیکی آب نظیر بو، مزه، کدورت، درجه­ی حرارت و رنگ آب می­تواند آب را برای مصرف کننده نامطلوب سازد.

 اساسی­ترین مسأله درمورد آب تصفیه شده عدم داشتن بو و طعم است. بوی آب قاعدتاً ارتباط نزدیکی با طعم آن دارد. عوامل مختلفی در ایجاد طعم و بوی آب مؤثر است. ازجمله­ی این عوامل جلبکها، تجزیه­ی گیاهان آبزی، محصولات حاصل از کلرینه نمودن آب نظیرکلروفنل­ها و آبهای راکدی است که در انتهای سیستم توزیع ساکن می­مانند.

کدورت آب پدیده­ای است که میزان زلال بودن یاشفافیت آن را مشخص می­کند و یکی از معیارهای تعیین کیفیت ظاهری آب است. کدورت معمولاً به علت وجود مواد معلق در آب ایجاد می­شود.

آب خالص معمولا بی­رنگ است. رنگ آب آلوده نشده می­تواند ناشی از مواد درحال گندیدگی زمین یا نمکهای فلزی موجود در طبیعت (آهن و منگنز) باشد. آلاینده­های صنعتی نیز می­توانند
به­وجودآورنده­ی طیف وسیعی از رنگها در آبهای پذیرنده باشند.

از آنجایی که گوارایی آب مربوط به میزان اکسیژن محلول درآن می باشد، هرقدر دمای آب بالاتر باشد میزان حلالیت اکسیژن محلول در آن کمتر خواهد بود؛ لذا آب به اصطلاح گرم با دمای 20 درجه بالاتر، اکسیژن کمتری در بر دارد و مورد رضایت مصرف کننده نیست، در حالی که آب با دمای بین 5 تا 15 درجه­ی سانتیگراد اکسیژن محلول بیشتری در خود دارد که گوارا و مطلوب است؛ البته دمای پایین تر از 5 درجه نیز برای نوشیدن مطلوب نیست.

غلظت یون هیدروژن در آب با معیار PH سنجیده می­شود. این ویژگی یکی از مهمترین خواص
فیزیک و شیمیایی آب محسوب می­شود، زیرا گزینه­ی بهینه درمورد بهسازی آب به PH آن بستگی دارد. در آب نزدیک خلوص، غلظت یونهای + H و -OH خیلی کم و تقریباً نزدیک به هم هستند؛ چنین آبی را خنثی گویند که PH  آن در 25 درجه­ی سانتی گراد حدود 7 است. در شرایطی که غلظت یون هیدروژن بیش ازیون هیدروکسیل باشد، PH کمتر از 7 و آب اسیدی است در صورتی که غلظت یون هیدروکسیل بیش از یون هیدروژن باشد PH بیشتر از 7 و آب قلیایی است.

کیفیت آبهای مورد نیاز برای مصارف خاص به ندرت با ویژگیهای طبیعی آنها مطابقت دارد. آب آشامیدنی با ویژگی ذکر شده که بایستی سالم وتمیز باشدبه طور طبیعی به مقدار کافی در دسترس نمی­باشد. اکثر منابع آب از نظر کیفیت شیمیایی و بیولوژیکی برای شرب مناسب نیستند و قبل از مصرف احتیاج به یک سری عملیات دارند. چنین عملیاتی که به منظور متناسب­سازی آب برای مصرف خاصش صورت می­گیرد تصیفه نامیده می­شود. تصفیه یا پالایش آب از نظر پزشکی وبهداشت اهمیت زیادی دارد. ازبین منابع آب، آبهای سطحی ناخالصیهای بیشتری در بر دارند تا آبهای زیرزمینی؛ پس این قبیل منابع احتیاج به بهسازی جدی دارند، لیکن آبهای زیرزمینی از نظر کیفیت میکروب شناختی برای حفظ سلامت، حداقل باید ضدعفونی شوند و شاید برخی از آنها به خاطر داشتن پاره­ای عناصرشیمیایی نظیر آهن و منگنز احتیاج به تصفیه­ی بیشتری داشته باشند.

بهسازی آب ممکن است به چند روش فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی یا گاهی ترکیبی از این روشها انجام شود. در مجموع با در نظر گرفتن میزان مصرف و شرایط موجود، اغلب تصفیه­ی آب از رههای زیر انجام می­شود:

الف) جوشاندن در سطح خانوار و گروههای محدود جمعیتی: در این روش جوشاندن حدود 5 دقیقه­ی آب علاوه بر ازبین بردن زیستوارکهای بیماری­زا، سختی آب نیز تا حدودی کاهش می­دهد .

ب) انبار کردن آب:  برای اجتماعات کوچک و بزرگ قابل اجرا است. آب درمنبع اصلی در مخازن طبیعی یا مصنوعی برای مدتی نگهداری می­شود و جلوگیری ازآلودگی بعدی بایستی مورد توجه باشد. انبار کردن آب به مقدار قابل ملاحظه­ای ناخالصیهای معلق آب را کاهش می­دهد. این فرایند متابعت ازروند طبیعی حذف آلودگیها است. ذخیره نمودن آب برای مدتی، از چنددیدگاه مورد تامل است:

1) از نظر فیزیکی، کاهش مواد معلق از طریق ته نشینی که مواد معلق موجود درآب در اثر قوه ثقل
ته­نشین می­شوند؛ تجربه نشان می­دهد در 24 ساعت اولیه حدود 90% ناخالصیهای معلق ته­نشین
می­شوند. در نتیجه فرایند تصفیه درمراحل بعدی آسانتر می­شود.

2) از نظر شیمیایی، در مدت ذخیره سازی آب ممکن است برخی تغییرات شیمیایی وبیوشیمیایی
 روی­دهد. بیکربنات­ها تجزیه شده و تولید انیدریک کربنیک نمایند، گازهای سمی نظیر آمونیاک، هیدروژن، سولفوره و انیدرید کربنیک از آب خارج می­شوند. مواد آلی موجود در آب خام در اثر فعالیتهای میکروبی به کمک اکسیژن محلول در آب تجزیه و تثبیت می­شوند و در نتیجه، مواد آلی فساد پذیر، به مواد معدنی تبدیل می­گردند.

3) از نظر زیست­شناختی، موجودات زنده­ی بیماری­زای موجود در آب خام در اثر عوامل مختلف رو به کاهش گذاشته و شمار قابل توجهی از آنها نابود می­شوند. تجربه نشان می­دهد با انبار کردن آب رودخانه در مدت 7ـ5 روز اول تا 90% میکروبها کاهش می­یابند و این یکی از مزایای ذخیره کردن آب است. مدت نگهداری بهینه­ی آب 14ـ10 روز است­، لیکن از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست؛ ضمناً احتمال رشد جلبکها و تغییر کیفیت فیزیکی آب وجود دارد.

ج) پالایش آب : معمولاً در سطح وسیعتر از مصرف خانوار، یعنی اجتماعات کوچک و بزرگ درصورتی که منابع آب سطحی باشد پس از انبار کردن پالایش می­شود. پالایش آب دومین مرحله­ی بهسازی آب و در واقع مهمترین مرحله­ی آن است، زیرا اکثر قریب به اتفاق میکروب­ها (99%ـ98%) در مرحله پالایش از بین می­روند و دیگر ناخالصیها معلق و احیاناً بینابین از آب گرفته می­شود.

روشهای ساده­ی بهسازی آب در جامعه، ابتدایی­ترین وبهترین راه برای جلوگیری از آلودگی آب است. در این راستا می­توان روشهای ساده­ای پیشنهاد کرد:

-    در مناطقی که امکان آلودگی به انگلهایی نظیر کرم پیوک یا تخم انگلها وجود دارد آب، صاف شود و یا حداقل، مصرف­کنندگان نسبت به صاف کردن آن اقدام نمایند.

-        آب آشامیدنی بایستی به­وسیله­ی مجاری یا ظروفی برداشت یا جمع آوری گردد که آلودگی پیدا نکند.

-        در صورت استفاده از مخازن برای جمع آوری و برداشت آب، این مخازن حتماً سربسته باشد.

-        آب ذخیره شده را بایستی در ظروف درب­داری که مرتب تمیز می­شود ذخیره نمود.

-        آب شرب، حتی الامکان از دیگر آبهای مصرفی جداگانه ذخیره و نگهداری شود.

-    هنگام برداشت آب از ظروف ذخیره بایستی توجه داشت توسط ظروف برداشت نظیر لیوان، دست یا عوامل خارجی آلودگی پیدا نکند.

-    ضمن اینکه آب مورد استفاده به مقدار کافی تهیه شود مقادیر متناسبی بایستی برای شرب یا دیگر مصارف برداشت نمود. تقریبا مقدار 40-30 لیتر برای مصارف فردی و خانگی روزانه نیاز می­باشد.

-        تهیه­ی یک برنامه­ی عملی برای آموزش بهداشت آب مستلزم پاسخ به سئوالات زیر است:

·        چگونه بایستی مشارکت جامعه، ارتقاء داده شود؟

·        چه کسی بایستی آموزش بهداشت آب را رهبری نماید؟

·        محتوای آموزش برای آب آشامیدنی سالم چه باشد؟

·        چه کسی بایستی آموزش بهداشت آب را انجام دهد؟

·        چه روشهای آموزشی بایستی به کار برده شود؟

·        چه اقدامات حمایتی بایستی توسط سازمانهای مراقبتی انجام شود؟

3. آلاینده­های صنعتی آب

 صنایع نساجی: حدود 80% از پساب صنایع نساجی، ناشی از واحدهای چاپ و رنگرزی پارچه است. برای مقابله با این آلودگی، تصفیه­ی آبهای آلوده، حداکثر بازیافت ممکن و استفاده مجدد آب در فرآیندهای تولید ضروری است.

صنایع کاغذ سازی: عمده­ترین آلودگی این صنعت ناشی از مصرف سود سوزآور است. تصفیه­ی آبهای آلوده و بازیافت سود سوزآور و استفاده­ی مجدد آن سبب کاهش آلودگی می­شود.

صنایع شیمیایی : تفاله­ها و پسمانده­های روغنی، آبهای آلوده به جا مانده از فرآینده های تبدیلی و سود سوز آور مصرفی عمده ترین موارد آلودگی هستند. تصفیه، بازیافت و استفاده مجدد از آب از آلودگی می­کاهد.

صنایع پتروشیمی: یکی از واحدهای پرمصرف انرژی صنایع پتروشیمی می­باشد که آب بسیار زیادی هم در آن به­منظور خنک کردن و استفاده از فرآیندهای تبدیلی مصرف می­شود.

صنایع فلزی آهنی و غیرآهنی: آلودگی آب مصرفی برای تولید کک از موارد عمده محسوب می‌شود، که برای مقابله با آن لازم است آب آلوده، به صورت شیمیایی یا بیولوژیکی تصفیه شود. فاضلاب آسیابها هم آلودگی بسیار تولید می­کند. در این مورد نیز روغن­زدایی و تصفیه­ی در فیلترها از آلودگی آب می­کاهد.

صنایع ساختمانی: شامل سیمان، سرامیک، آجر سفالی، کاشی، آهک و شیشه است. آلودگی آب در فرآیندهای تبدیلی و شستشو وجود دارد که با تصفیه آب مقدار آلودگی کم می­شود.

 

4. تاثیر فعالیت‌های‌ کشاورزی‌ بر کیفیت‌ آبهای‌ سطحی‌ و زیرزمینی‌

‌ امروزه‌ به‌ علت‌ محدود بودن‌ منابع‌ آب‌ شیرین‌، حفظ و نگهداری‌ این‌ منابع‌، امری‌ اجتناب‌ ناپذیر است‌. افزایش‌ جمعیت‌ نیاز به‌ آب‌ و محصولات‌ کشاورزی‌ را تشدید نموده‌ و در نتیجه‌ به‌ منظور افزایش‌ تولید مواد غذایی‌ فعالیتهای‌ کشاورزی‌ نیز به‌ همان‌ اندازه‌ گسترش‌ یافته‌ است‌. همچنین‌ ضرورت‌ تولیدمحصولات‌ بیشتر، عوارض‌ جانبی‌ را به‌ محیط زیست‌ و منابع‌ طبیعی‌ وارد نموده‌ است‌. فعالیتهای‌ کشاورزی‌ آلوده­کننده‌هایی‌ را که‌ تأثیرات‌ منفی‌ بسیار زیادی‌ بر منابع‌ آبهای‌ سطحی‌ و زیرزمینی‌ ایجاد می‌کنند در محیط زیست‌ رها می‌سازند. آلوده‌ کننده‌های‌ منابع‌ آب‌ ممکن‌ است‌ توسط جریان‌ آبهای‌ سطحی‌ یا آبهای‌ زیرزمینی‌ در فازهای‌ مختلف‌ سیکل‌ هیدرولوژی‌ باعث‌ آلودگی‌ منابع‌ آب‌ گردند. نابود شدن‌ منابع‌ آب‌ ممکن‌ است‌ باعث‌ ازبین‌ رفتن‌ و محدود شدن‌ آبهای‌ آشامیدنی‌، آب‌ شرب‌ دامها، آبیاری‌، ماهیگیری‌، حیات‌ آبزیان‌ و فعالیتهای‌ تفریحی‌ شود.

در گذشته‌ به‌ آلودگیهایی‌ که‌ در اثر فعالیتهای‌ کشاورزی‌ حاصل‌ می‌شد توجه‌ کمتری‌ می‌گردید و بیشترین‌ توجه‌ به‌ آلودگیهای‌صنعتی‌ و شهری‌ معطوف‌ می‌شد. اما با گسترش‌ فعالیتهای‌ کشاورزی‌ و با توجه‌ به‌ اینکه‌ بزرگترین‌ بخش‌ مصرف‌ آب‌ در کشاورزی‌ قرار دارد، توجه‌ به‌ این‌ بخش‌ امری‌ اجتناب‌ ناپذیر به‌ نظر می‌رسد. مهمترین‌آلوده‌کننده‌هایی‌ که‌ در اثر فعالیتهای‌ کشاورزی‌ بر منابع‌ آبهای‌ سطحی‌ و زیرزمینی‌ اثر نامطلوب‌ خواهند گذاشت‌ را می‌توان‌ به‌ قرار زیر تقسیم‌بندی‌ نمود.

1. رسوبات
2. مواد مغذی‌ خاک‌(نیتروژن‌ و فسفر) حاصل‌ از کودهای‌ مغذی‌ و فضولات‌ حیوانی‌
3.  آفت‌ کش‌ها (علف‌کش­ها، حشره‌کش­ها و قارچ‌کش‌ها
4. نمک‌ها و عناصر کمیاب‌ حاصل‌ از آبیاری‌
5.  فضولات‌ و لاشه‌های‌ حیوانی

فهرست مطالب

 

مقدمه. 3

بخش اول: درآمدی بر آلودگی آب.. 5

1. آلاینده­های آب و تأثیرات آنها بر حیات انسان. 5

2. آلودگی آب، فراتر از یک مسئله‌ی ساده 10

3. آلاینده­های صنعتی آب.. 16

4. تاثیر فعالیتهای‌ کشاورزی‌ بر کیفیت‌ آبهای‌ سطحی‌ و زیرزمینی‌.. 16

بخش دوم:  دامنه‌ها و پیامدهای بحران.. 23

1.تهران، شهر بی دفاع. 23

2.کارون، یادگار ایرانی.. 43

3.آلودگی نفتی روستای اسماعیل‌آباد شهر ری، یک قدم تا پایتخت.. 57

4. زاینده‌رود، رود مرده 64

5. خزر زیبا، میان مرگ و زندگی.. 66

6.مشهد: آیا آب آلوده است؟. 78

7. سد قشلاق، زیبای آلوده 87

8. رودخانه‌ها، شریانهای حیات.. 90

9. تمام ایران، سرای من است. 105

بخش سوم: قانونهای بسیار، ضمانت اجرایی اندک... 124

1. آیین نامه­ی جلوگیری از آلودگی آب (مصوب18/2/1373) 124

2.آیین‌نامه‌ی بهداشت محیط، مصوب هیأت دولت.. 129

3. متن کامل کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر. 133

4. قطعنامه­ی هفدهمین کنگره­ی بین المللی آبیاری و زهکشی اسپانیا - گرانادا 148

5. آیین‌نامه­ی اجرایی ماده 134 قانون برنامه سوم توسعه. 149

بخش چهارم: چه کرده‌ایم؟چه بایدکرد؟. 152

1. تشکیل کمیته­ی کشوری حفاظت از رودخانه­ها، میراث طبیعی بی­جان را نجات  می­دهد. 152

2. بررسی تخلف سازمانهای مسئول حفاظت از رودخانه­ها در مجلس... 154

3. حفاظت از رودخانه­های کشور متولی مشخصی ندارد. 155

4. طرح مجلس برای جلوگیری از آلودگی.. 157

5. نشست مشترک مدیران آب منطقه­ای مازندران و گلستان با قضات به منظور بررسی راهکارهای حفاظت از انفال عمومی   158

6. ایران عضو دائم منابع زیست محیطی خزر شد. 158

7. ‌آموزش خانه به خانه‌‌ی  مقابله با آلودگی آب، طرح اداره­ی کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان. 159

8. دفتر بررسی آلودگی آب و خاک، گامی به جلو. 162

9. الگوی ارزیابی زیست محیطی کارخانجات فولاد تدوین شد. 163

10. پالایشگاه تهران بیش از 200 میلیارد ریال جریمه شد. 165

11. اجرای پروژه­ی جمع آوری فاضلاب روستاههای اطراف شهر تهران. 166

12. عملیات اجرایی شش واحد تصفیه خانه­ی فاضلاب تهران آغاز می­شود. 166

نتیجه­گیری.. 168

فهرست منابع و مأخذ.. 169