پایان نامه کارشناسی ارشد «M.A»
رشته: حقوق خصوصی
بررسی تطبیقی حق انتفاع در فقه و حقوق ایران
چکیده
مبحث حق انتفاع از مباحث مهمی است که در
کتب فقهی وحقوقی در ابواب مختلف مورد بحث واقع است. تعریفی که فقه و قانون
مدنی برای حق انتفاع بیان نموده این است:حق انتفاع حقی است که به موجب آن
شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده
کند (ماده 40 قانون مدنی). این تعریف حق انتفاع به معنای اعم را در برمی
گیرد ولی حق انتفاع به معنای اخص دارای اقسام محدودتری است. چنانکه حق
انتفاع در معنای اخص خود شامل: عمری، رقبی، سکنی و حبس مطلق می باشد. حق
انتفاع با مفاهیم دیگر حقوقی همچون حق ارتفاق، و حق مالکیت تفاوت هایی دارد
هر چند منتفع این حق را دارد که حق انتفاع را به دیگری واگذار کند ولی در
کنار بهره ای که در مال موضوع حق انتفاع می برد، مسئول حفاظت از عین است و
نبایستی از آن سوء استفاده کند، و گرنه مسئول جبران خسارات وارده بر عین
است. پرداخت مخارجی که برای بهره برداری از عین لازم است بر عهده منتفع می
باشد مالک نیز می تواند ملک خود را به رعایت حق منتفع بفروشد، و یا آن را
برای پس از انقضاء مدت انتفاع به اجاره واگذار کند. در میان اسبابی که سبب
زوال حق انتفاع می شود برخی اسباب مشترکی هستند که موجب زوال حق انتفاع با
سایر حقوق عینی می باشند همانند تلف مال موضوع حق گروهی دیگر اسبابی هستند
که با حق ارتفاق اشتراک می باشند.
کلمات کلیدی:حق انتفاع در فقه – حق انتفاع در حقوق ایران
مقدمه
الف)بیان مسئله
حق انتفاع» به لحاظ لغوی، ترکیب اضافی حق و
انتفاع می باشد؛ حق در لغت به معنای راست، درست، حقیقت و نصیب آمده است . و
بنابه اعتقادی، امتیازی است که قانون به اشخاص می دهد تا عملی را انجام
دهد و به تعبیری، « سلطه ای است که شخص بر شخص دیگر یا مال یا شیئی دارد که
جعل و اعتبار می شود» انتفاع در لغت مصدر باب افتعال و از ریشه نفع و به
معنای نفع گرفتن و سود بردن می‌باشد . حق انتفاع در بیان مقنن، عبارت است
از «حقی که به موجب آن شخص می‌تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا
مالک خاصی ندارد، استفاده کند». با تدقیق در متن قانونی موجود یعنی ماده 40
قانون مدنی، باید افزود که کلمه ملک به معنی مالکیت است و منظور از مال
مورد حق انتفاع، اعم از عین مال می باشد. به عبارتی غرض از ذکر عبارت « عین
آن» در متن ماده فوق، اصل مال است یعنی شخص می تواند از مالی که اصل آن در
ملکیت دیگری است یا مالک خاص ندارد، استفاده کند . وفق ماده 46 قانون مدنی
انتفاع به سه دسته قابل تقسیم می باشد: دسته اول به عمری، رقبی و سکنی و
دسته دوم به وقف و دسته سوم به حق انتفاع از مباحات اختصاص داده شده است .
در حق انتفاع، مال و منافع در مالکیت شخصی دیگر بوده و فقط شخص دارای حق
انتفاع، حق استفاده و بهره برداری از آن را دارد، نه حق مالکیت بر آن؛ به
تعبیری، مال موضوع حق انتفاع دارای دو صاحب حق می باشد: منتفع، که حق
استفاده و بهره برداری از عین به او واگذار شده است؛ و مالک، که صاحب عین
است و در اثر قرارداد، سهم بزرگی از حقوق خود را به منتفع واگذار کرده است .
در اصطلاح فقهای امامیه این واژه دارای دو معنی می باشد، اول به معنای حقی
که به موجب آن شخص می‌تواند از ملک غیر بهره مند شود؛ و دوم، به معنای
مطلق بهره‌مندی است که به اقتضای موارد فرق می‌کند. در فقه، حق انتفاع و
مسائل آن به صورت منظم، تئوریک و کلاسیک، مورد بحث و توجه قرار نگرفته است،
بلکه تنها به بیان احکام و شرایط و مقررات خاص هر یک از مصادیق آن بسنده
شده است. در کتب فقهی تحت عنوان «عطایا» چهار عنوان مورد توجه قرار گرفته و
احکام و شرایط هر کدام ذکر شده ؛ عناوین مزبور عبارتند از: صدقه، هبه،
سکنی و حبس؛ که فقط برخی از انواع آن شامل اقسام حق انتفاع می شوند. مثل
سکنی و حبس. نتیجه این بی اعتنایی به تئوری سازی در فقه هم آن است که در
تمام موارد حق انتفاع، با عنوان عقدی که برای برقراری آن مورد استفاده قرار
گرفته یکسان دانسته شده و از عنوان عقد مربوط جهت معرفی حق انتفاع موضوع
آن عقود استفاده شده، مانند حق انتفاع ناشی از عقد وقف، وقف نامیده شده
است در ماده 29 قانون مدنی مقرر شده است که اشخاص نسبت به اموال علاقه
هایی را ممکن است داشته باشند: مالکیت(عین و منفعت)، حق انتفاع، حق ارتفاق
به ملک غیر، این قسم از حقوق، «حقوق عینی» نامیده می شوند، و آثارشان این
است که صاحب حق می تواند مستقیماً در حدود قانون از مال مورد حق، استیفاء
حق خود را بنماید و یا می تواند آن را در نزد هر کسی باشد تعقیب و مطالبه
نماید . از بررسی مقررات قانون مدنی در باب حق انتفاع این طور استنباط می
شود که قانون مدنی پنج طریق را برای برقراری حق انتفاع پذیرفته و مورد
شناسایی قرار داده است، طرق مزبور عبارتند از، ایقاع، عقد لازم و جایز، شرط
ضمن عقد و به موجب قانون تحت عنوان حق انتفاع از مباحات . مضافاً اینکه،
برای صحت حق انتفاع شرایطی ضروری است، اولاً، حق انتفاع با عقد و قرارداد
ایجاد می‌شود. ثانیاً، موضوع حق انتفاع باید مالی باشد که استفاده از آن
موجب از بین رفتن خود مال و عین آن نباشد. ثالثاً، دارنده حق انتفاع
(منتفع) باید در حین و زمان عقد موجود باشد.رابعاً، در حق انتفاع، قبض و
تسلط منتفع بر مال مورد انتفاع شرط صحت عقد می‌باشد. از جنبه های مبهم
مسئله مورد بحث که می توان مطرح نمود. این امور می توانند باشند: آیا حق
انتفاع قابل اسقاط می باشد ؟ برخی اسقاط آن را بی اثر می دانند . برخی با
توجه به لازم بودن عمری و رقبی و سکنی معتقدند تا انقضای مدت هیچ یک از
طرفین نمی توانند آن را فسخ کنند ولی می توانند با تراضی آن را اقاله کنند .
دیگر جنبه های مجهول مسئله این است که حق انتفاع با مالکیت منافع چه فرقی
دارد ؟ ایا حق انتفاع قابل انتقال است ؟ آیا حق انتفاع می تواند با عوض
انجام گیرد ؟ حالات زوال حق انتفاع چه هستند
فهرست مطالب
چکیده ح
الف)بیان مسئله ط
ج)سوالات تحقیق ک
د)پیشینه تحقیق ل
و)اهداف تحقیق ن
ز)روش تحقیق ن
فصل اول
1-1-1 معنای لغوی حق انتفاع 1
1-1-2- معنای حقوقی حق انتفاع 2
1-1-3- ماهیت حق انتفاع 2
1-2- اقسام حق انتفاع 3
1-2-1- عمری 3
1-2-2- رقبی 4
1-2-3- سکنی 6
1-2-4- حبس مطلق 9
1-2-5- وقف 13
1-2-5-1- شرایط وقف 17
1- 2- 5- 2- شرایط مال مورد وقف 19
1-2-5-4- تقسیمات وقف 24
1-2-6- انتفاع از مباحات ؛ 25
1-2-6-1- تقسیمات مباحات 25
1-2-6-2- اقسام مباح اصلی 27
1-2-6-3- اقسام مباح عرضی 27
1-2-6-4- شرایط احیاء 28
فصل دوم
2-1- عقد انتفاع 31
2-2- شرایط انتفاع 32
2-3- احکام انتفاع 32
2-4- تکالیف مالک 33
2-5- حقوق منتفع 34
2-5-1- تکالیف منتفع 35
2-6- اسباب زوال 37
2-7- واگذاری انتفاع 38
2-8- قرار دادن انتفاع بر معدوم 39
2-9- ضمان مال انتفاع 40
2-10- مقایسه انتفاع با مالکیت منافع 40
2-10-1- ملکیت 40
2-10-2- مالکیت 41
2-10-3- مالکیت از دیدگاه قرآن 42
2-10-4- مطلق بودن مالکیت 43
2-10-5- انحصاری بودن مالکیت 44
2-10-6- دائمی بودن حق مالکیت 44
2-10-7- عناصر ملکیت 45
2-10-8- فرق انتفاع با مالکیت منافع 46
2-11- مقایسه انتفاع با ارتفاق 47
2-12- مقایسه اجاره با انتفاع 48
2-13- مقایسه عاریه با انتفاع 51
2-13-1- فرق عاریه با انتفاع 52
فصل سوم
3- 1- آثار حق انتفاع نسبت به منتفع 54
3- 1- 1- قلمرو وحدود حق انتفاع 54
3- 1- 2- حاکمیت عرف 54
3- 1- 3- واگذاری حق انتفاع 55
3- 2- تکالیف منتفع 57
3- 2- 1- سوء استفاده نکردن از مال موضوع حق 57
3- 2- 2- حفاظت عین 59
3- 2- 4- پرداخت مخارج لازم برای انتفاع 64
3- 3- آثار حق انتفاع نسبت به مالک 66
1- 3- 3- وضع مالک در برابر منتفع 66
3- 2- 2- اختیار انتقال مال موضوع حق 68
3- 4- اسباب زوال حق انتفاع 71
3- 4- 1- اسباب مشترکی که موجب زوال حق انتفاع و سایر حقوق عینی است : 71
3- 4- 1- 1- تلف مال موضوع حق 71
3- 4- 1- 2- اعراض صاحب حق 72
3- 4- 1- 3- فک ملک 73
3- 4- 1- 4- شرط خیار 74
3- 5- اسبابی که با حق ارتفاق مشترک است 74
3- 5- 1- جمع شدن دو عنوان مالک و منتفع در یک شخص 74
3- 5- 2- جلوگیری از اعمال حق در ده سال 75
3-6- اسبابی ویژه حق انتفاع 77
3-6-1- انقضاء مدت عمر 77
3-6-2- پایان دت حق انتفاع 78
3-6-3- رجوع مالک در حبس مطلق 80
3-7- نتیجه زوال حق انتفاع 81
3-7-1- رد شیء موضوع حق به مالک 81
نتیجه گیری 83
منابع عربی 89
A comparative study of law and the rights of beneficial rights in Iran
Abstract
Beneficial rights is an important topic
of discussion in legal religious books in different fields is discussed.
Definition of beneficial rights law and civil law expression is a right
to which the person can gain financial or other property while its
owner is certain uses (Article 40 of the Civil Code). This definition is
meant to benefit, whether it takes the form of beneficial rights in the
proper sense has been more limited. In its strictest sense, as the
beneficial rights including life, Ruby, settlement and custody is
absolute. Beneficial rights to other legal concepts such easement and
right of ownership differences, although the beneficiary has the right
to assign beneficial rights to another. But with interest in the subject
property to his advantage, the same protection and should not abuse it,
otherwise the same is liable to compensate the damages. Costs that are
necessary for the operation of the benefit is the same. The owner can
also sell your property with respect to beneficiaries, or to gain time
after the expiration of the lease transfer. Among the causes that led to
the decline of the profit to be some common causes that led to the
decline of beneficial rights with other rights are objective.
Keywords: beneficial rights jurisprudence - Rights beneficial rights in Iran
